کتاب از کوچه رندان – عبدالحسین زرین کوب
از کوچه رندان، عنوان کتابی است یک جلدی به زبان فارسی از دکتر عبدالحسین زرین‌کوب پیرامون زندگی و اندیشه خواجه شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی..
این کتاب با قلمی وزین در شرح روزگار و احول حافظ نوشته شده و از زوایای مختلفی، شعر، شخصیت و افکار وی را شرح، بررسی و گاهی نقد می‌کند. از کوچه رندان شامل دوازده فصل مختلف است که ما با خواندن هریک از این فصول با جنبه‌هایی از زندگی حافظ و اندیشه‌اش آشنا می‌شویم.هدف نویسنده از نگارش این اثر نشان دادن راه تازه‌ای به شناخت حافظ است
باریک‌بینی و دقت نظر زرین‌کوب به‌همراه به‌روز بودن قلم و وسعت دانشش در تاریخ، از امتیازات این اثر است که ما را به خواندن آن ترغیب می‌کند. ویژگی کلی آثار دکتر زرین‌کوب، مستند بودن آنهاست و اینکه نویسنده سعی کرده بی‌طرفی را در ارزیابی‌های خود حفظ کند. وی در این اثر تلاش می‌کند چهره راستین حافظ را به تصویر بکشد؛ بنابراین، کتاب حاضر، از منابع ارزشمند و خواندنی درباره حافظ است.
عبدالحسین زرین کوب
تولد : «عبدالحسین زرین‌کوب» در ۲۷ اسفند سال ۱۳۰۱ در بروجرد بدنیا آمد و در ۲۴ شهریور ۱۳۷۸ درگذشت.او اصالتاً خوانساری و از نوادگان ملا علی‌اکبر خوانساری بود. تحصیلات ابتدایی‌اش را در زادگاه خویش به پایان برد و دوره‌ی متوسطه را تا پایان سال پنجم متوسطه در بروجرد ادامه داد و به‌دنبال تعطیلی کلاس ششم متوسطه در تنها دبیرستان شهر، برای ادامه‌ی تحصیل به تهران رفت. رشته‌ی ادبی را برگزید و در سال ۱۳۱۹ از دبیرستان فارغ‌التحصیل شد. بعد به تدریس در دبیرستان‌های خرم‌آباد و بروجرد مشغول شد و درس‌های مختلف از تاریخ و جغرافیا و ادبیات فارسی تا عربی و فلسفه و زبان خارجی را تدریس کرد. در همین دوره، نخستین کتاب زرین‌کوب به نام فلسفه، شعر یا تاریخ تطور شعر و شاعری در ایران در بروجرد منتشر شد.
عبدالحسین زرین‌کوب در سال ۱۳۲۴، پس از آن‌که در امتحان ورودی «دانشکده‌ی علوم معقول و منقول» و «دانشکده‌ی ادبیات» حائز رتبه‌ی اول شده بود، وارد رشته‌ی ادبیات فارسی دانشگاه تهران شد. در سال ۱۳۲۷، دوره‌ی لیسانس ادبیات فارسی را با رتبه‌ی اول به پایان رساند، و سال بعد وارد دوره‌ی دکتری رشته‌ی ادبیات دانشگاه تهران شد. در سال ۱۳۳۴ از رساله‌ی دکتریِ خود با عنوان نقدالشعر، تاریخ و اصول آن، که زیرنظر بدیع‌الزمان فروزانفر تألیف شده‌بود، با موفقیت دفاع کرد. زرین‌کوب در سال ۱۳۳۰ در کنار عده‌ای از فضلای عصر، همچون محمد معین، پرویز ناتل خانلری، غلامحسین صدیقی و عباس زریاب خویی برای مشارکت در طرح ترجمه‌ی مقالات دائرةالمعارف اسلام (طبع هلند) دعوت شد.
از سال ۱۳۳۵ با رتبه‌ی دانشیاری کار خود را در دانشگاه تهران آغاز کرد و عهده‌دار تدریس تاریخ اسلام، تاریخ ادیان، تاریخ کلام و تاریخ تصوف در دانشکده‌های ادبیات و الهیات شد. زرین‌کوب چندی نیز در «دانشسرای عالی تهران» و «دانشکده‌ی هنرهای دراماتیک» به تدریس پرداخت. وی از سال ۱۳۴۱ به بعد، در فواصل تدریس در دانشگاه تهران، در دانشگاه‌های آکسفورد، سوربن، هند و پاکستان، و در سال‌های ۱۳۴۷ تا سال ۱۳۴۹ در آمریکا به‌عنوان استاد میهمان در دانشگاه‌های کالیفرنیا و پرینستون به تدریس پرداخت.
عبدالحسین زرین‌کوب در سال‌های ورودش به دانشکده، با قمر آریان آشنا شد. قمر آریان، در گفتگویی که در سال ۱۳۸۳ در روزنامه‌ی جام جم چاپ شد، تعریف کرد که آشنایی آن‌ها در فضای دانشکده نزدیک به ۹ سال ادامه یافته بود، تا آن‌که سرانجام عبدالحسین زرین‌کوب، که سی‌ساله شده‌بود، از آریان خواستگاری کرد. به گفته‌ی خودش، زمانی که ماجرا را با پدرش مطرح کرد، شنید که پدرش به‌خوبی با زرین‌کوب آشناست و مقالاتی از او خوانده، اما فکر می‌کرده که نویسنده‌ی آن مقالات باید مردی ۵۰ ساله باشد. آریان و زرین‌کوب در سال ۱۳۳۲ با هم ازدواج کردند و تحصیلات خود را در مقطع دکتری نیز ادامه دادند (زرین‌کوب نفر اول و آریان نفر دوم در کنکور دکتری بود). و پس از فارغ‌التحصیلی، سال‌های سفرشان آغاز شد. قمر آریان سال‌های بسیاری را همراه با همسرش در هند، چندین کشور اروپایی و عربی و لبنان گذراند. ازدواج آریان و زرین‌کوب فرزندی به‌دنبال نداشت.
عبدالحسین زرین‌کوب در ۲۴ شهریور ۱۳۷۸ در ۷۷ سالگی در تهران درگذشت.
معرفی کتاب از کوچه‌ی رندان
عبدالحسین زرین‌کوب نویسنده‌ی به‌نامِ عرصه‌ی پژوهش در ادبیات کلاسیک، کتاب «از کوچه‌ی رندان» را در باب زندگی، اندیشه، احوال و اشعار حافظ (۷۲۰-۷۹۲ هجری قمری)، از بزرگترین سخن‌پردازان ادبیات فارسی نوشته است. این کتاب در ۱۲ بخش نوشته شده: ۱. شهر رندان ۲. فیروزه‌ی ابواسحقی ۳. میان مسجد و میخانه ۴. رند و محتسب ۵. سرود زهره ۶. سخن اهل دل ۷. رؤیا و جام جم ۸. دو رند ۹. رند در بن‌بست ۱۰. در دیر مغان ۱۱. از میکده بیرون ۱۲. عشق، کدام عشق؟
از کوچه‌ی رندان برای نخستین بار در سال ۱۳۴۹ منتشر گردید. تا به امروز دو انتشاراتِ امیرکبیر و سخن اقدام به انتشار آن کرده‌اند و نسخه‌ی انتشارات سخن بارها تجدید چاپ شده است. خالق این اثر که نویسنده‌ی آثار معروفی همچون «بحر در کوزه» و «پله پله تا ملاقات خدا» درباره‌ی مولانا، «پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد» پیرامون نظامی گنجوی، «نامورنامه» درباره‌ی فردوسی و شاهنامه هم هست، در این اثر خود با قلمی تا حد امکان بی طرف، اشعار و زندگی حافظ شیرازی را معرفی کرده، درباره‌ی اوضاع و احوال اجتماعی شیرازِ آن زمان و حاکمان آن گفته و شرایط زمان حافظ را ترسیم کرده است.
زرین‌کوب با قلم توانای خود از زوایای مختلف شخصیت حافظ و پرسوناژ معروفِ غزل‌های او یعنی «رند» را بررسی کرده است. او گاه حافظ را از منظر عارف و گاه از جایگاه عاشق، گاه فردی منتقد به دستگاه حکومت و گاه دوست شاه دیده است. عبدالحسین زرین‌کوب یک منظر ثابت از حافظ به ما نمی‌دهد و ابهام‌ها و نسبیت‌ها را در شعر و شخصیت او در نظر می‌گیرد.
بعد از خواندن این کتاب ما به دیدگاه موشکافانه‌تری درباره‌ی حافظ می‌رسیم، اما هنوز هاله‌ی ابهام از پیرامون این شاعر زیرک کنار زده نمی‌شود و احتمالاً نباید و نمی‌شود هم که کنار زده شود، چرا که خاصیت هنرِ حافظ است که رندانه، دین و دنیا و عافیت و عاقبت را با هم در یک جا جمع کند و به هر دو با هم پشتِ پا بزند. رند حافظ به قول زرین‌کوب کسی است که از هر چه رنگ تعلق بپذیرد آزاد است و اعتنایی به هیچ چیزی ندارد. نه مسجد و مدرسه و نه خانقاه و نه حتی میخانه و کُنشت نمی‌تواند حافظ را پایبند خود کند و او سَر از همه‌ی این‌ها بیرون می‌کند. در عین دوستی با شاه شجاع او را نقد می‌کند و در عین حال که گاه تقاضایی دارد، از اینکه بی‌تقاضا بشود ابایی ندارد.
ظرافت نگاه دکتر زرین‌کوب همراه به‌روز بودنش به نسبت محققان پیشین، شناخت خوبی از سیمای هر چند هنوز مبهم حافظ به ما می‌دهد. زرین‌کوب خیلی تلاش کرده که در دام افسانه‌هایی که اطراف این شخصیت وجود دارد نیفتد و با دانش تاریخی خود به او بنگرد، اما نمی‌توان گفت صد در صدِ فرضیاتی که درباره‌ی حافظ می‌گوید حقیقت دارد. زرین‌کوب متری درباره‌ی حافظ بدست می‌دهد که حائز اهمیت است، او می‌گوید وقتی کلام حافظ را می‌توان تأویل به معنایی فراحسی و معنوی کرد، که معنای ظاهری آن کافی نباشد، یا ضرورت و نیاز این تأویل احساس شود و یا دیگر سخن وی را با آنچه مفهوم حسی و مادی آن اقتضا کند، نتوان تفسیر کرد.
جهان‌بینی حافظ را اگر بخواهیم فقط در یک کلمه خلاصه کنیم، آن کلمه «عشق» است، عشق که در مقابل آن هر چیزی بی‌رنگ می‌شود و تمام دنیا با آن رنگ و جلایی دیگر می‌گیرد. رند حافظ عاشقانه به جهان می‌نگرد و با عشق در عین لذّت بردن از زیبایی‌ها، از تقاضاها و امیال مادی دور می‌شود. هیچ چیزی باعث نمی‌شود که این مرغ بام ملکوت به آستان ذلّت و خواری فرود بیاید، هرچند که از عالم خاکی قفسی خوش آب و رنگ برایش ساخته باشند. خواندن کتاب از کوچه‌ی رندان برای همه‌ی حافظ‌دوستان و کسانی که می‌خواهند معنای رندِ او را دریابند لازم است.
محدثه میرجعفری
با خواجه حافظ شیرازی بیشتر آشنا شویم:
خواجه شمس‌الدین محمد بن بهاءالدین محمد حافظ شیرازی (792-727 هجری قمری) شهره به لسان‌الغیب، غزلسرای بزرگ و از خداوندان شعر و ادب پارسی است که در قرن هشتم هجری می‌زیست. او علوم و فنون را در محفل درس استادان زمان فراگرفت و در علوم ادبی عصر خود به جایگاه ویژه‌ای دست یافت و قرآن را با چهارده روایت مختلف از برگرفت. غزلیات او نه تنها در ایران بلکه در تمامی جهان بسیار معروف هستند. حافظ به خواجوی کرمانی و سخن‌پردازی‌های او گرایش داشته و شیوه سخنش نیز شبیه به اوست.
در قرن 18 و 19 میلادی شعرهای او به زبان‌های گوناگون اروپایی ترجمه شد. حافظ در طول زندگی خود با بسیاری از پادشاهان و درباریان در ارتباط بود و با اهالی شعر و ادب مراودات خوبی داشت. در دیوان خود به صوفیان فریبکار و پادشاهان ریاکار طعنه و کنایه‌های تند و تیز بسیاری زده است. یکی از ویژگی‌های مهم شعرهای حافظ عدم ارتباط و پریشانی و پراکندگی موضوع و استقلال بیشتر ابیات دیوانش است. سبک شعری او عاشقانه، عارفانه و مدحی است. وی به سال 792 هجری قمری در شیراز دار فانی را وداع گفت. آرامگاه او در حافظیه‌ی شیراز زیارتگاه صاحب نظران و عاشقان شعر و ادب پارسی است.
عبدالحسین زرین‌کوب در حوزه‌های مختلفی همچون تاریخ، الهیات، حقوق، ادبیات عرب و ادبیات فارسی، از خود کتاب‌های درخشانی به یادگار گذاشته که تعدادی از آن‌ها به عنوان منابع درسی و پژوهشی استفاده شدند. زرین‌کوب برای دوستداران ادب و فرهنگ چهره‌ای آشنا و برجسته است. او چندین دهه در دانشگاه‌های معتبر ایران و جهان همچون دانشگاه تهران، آکسفورد، سوربن و… به تدریس پرداخته است. او علاوه بر کتاب‌های برجسته، مقاله‌های ارزشمند بسیاری نیز نوشته است.
کتاب‌های او در زمینه‌های ادبیات عبارت‌اند از: «فلسفه‌ی شعر»، «با کاروان حله»، «پله پله تا ملاقات خدا»، «شعر بی‌دروغ شعر بی‌نقاب»، «از کوچه رندان»، «بحر در کوزه»، «نقد ادبی» و… .
از آثار او در زمینه‌ی تاریخ می‌توان به «تاریخ ایران بعد از اسلام»، «روزگاران»، «تاریخ مردم ایران»، «بامداد اسلام»، «کارنامه‌ی اسلام» و… اشاره کرد.
همچنین زرین‌کوب آثار ارزشمندی در زمینه‌های تحقیق، پژوهش، بررسی و ترجمه دارد که می‌توان کتاب‌های «ارزش میراث صوفیه»، «فرار از مدرسه»، «جست‌وجو در تصوف در قلمرو وجدان»، «شعله‌ی طور»، «بنیاد شعر فارسی»، «ادبیات فرانسه در قرون وسطی»، «ادبیات فرانسه در دوره‌ی رنسانس» و … را نام برد.
مقدمه کتاب:
