فرهنگ و آینده آب
مقدمه:
در حالي كه متوسط ميزان بارندگي سـالانه در جهـان 813 ميليمتـر اسـت، ميـزان بارنـدگي در منطقـه خاورميانه و ايران به ترتيب 217 و 228 ميليمتر بوده كه كمتر از يك سوم متوسط بارندگي جهان اسـت.بررسي شاخص هاي بين المللي آب و چشم انداز بحران آب در جهان در افق سال 2050 ميلادي میتواند ابعاد بحران آب در كشور از منظر عرضه و تقاضا را روشن نماید.ايران در حال حاضر در وضـعيت “بحـران شديد” آب قرار دارد و با توجه به ثابت بودن منابع آبي، افزايش جمعيت و عدم توجه كافي به مديريت منـابع آب ، در صـورت اتخاذ نشدن سياست هاي مناسب و به هنگام مديريت منابع آب در هر دو بخش عرضه و تقاضا،تشديد شرايط نامطلوب منابع آبـي امري اجتناب ناپذير خواهد بود.
از مجموع كل آبهاي جهان، حدود 97 درصد آن را آب شور درياها و اقيانوس ها تشكيل مي دهد كـه به دليل شوري در عمل قابل استفاده نيستند. ذخاير آب شيرين تنها حدود 3درصد كل حجم ذخاير آبهـاي سطح زمين را تشكيل ميدهد كه بخش بيشتر آن به صورت يخ در قطبهاي كـره زمـين و يخچـال هـاي طبيعي و آبهاي زيرزميني وجود دارد.
در حالي كه متوسط ميزان بارندگي سـالانه در جهـان 813 ميليمتـر اسـت، ميـزان بارنـدگي در منطقـه خاورميانه و ايران به ترتيب 217 و 228 ميليمتر بوده كه كمتر از يك سوم متوسط بارندگي جهان اسـت.
در حالي كه متوسط حجم كل آب سالانه كشور رقم ثابتي است. تقاضا بـراي آب در دهـه هـاي اخيـر افـزايش يافتـه اسـت. بـر ايـن اسـاس، متوسـط سـرانه آب تجديدپـذير كشـور از
5500 مترمكعب در سال1340 به 3400 مترمكعب در سال 1357 ،2500 مترمكعب در سال 1367، 2100 مترمكعب در سال 1376 و 1718 مترمكعب در سال 1390 كاهش يافته است. احتمالا این شاخص در سال 1400 به حدود 1300 مترمكعب در سال كاهش یافته است….
آینده نگری در حوزه آب موضوعی مهم و ضروری است و نیازمند مطالعات دقیق اجتماعی و فنی است.
راهبرد فرهنگی مصرف و بهره وری آب
جهان در دهه های گذشته به سرعت به سمت تقاضای فزاینده آب و خشکی رودخانه ها و دریاچه ها سوق یافته است.پژوهش های بانک جهانی در باره اوضاع آب شیرین در کشورهای مختلف جهان و گزارش دستگاه های مربوط در کشورهای متعدد در باره چشم انداز آب حکایت از ابعاد استفاده بیش از حد از آب و زوال و کمبود جهانی آب می دهد.کسری آبی که تا حد زیادی نامرئی بنظر می رسد و به لحاظ تاریخی امری جدید وشگفت انگیز است.استفاده بی رویه از منابع آب زیر زمینی و فرو افتادن سفره های آب و فراگیری تپه های شنی با خشک شدن چاه ها آشکار تر می شود.تقاضای آب در جهان در نیم قرن اخیر سه برابر شده است و دولت ها در محدود کردن پمپاژ در حد بازده سفره های آب توفیق نداشته اند. اکنون سفره های آب در نیمی از کشورهایی که بیش از نیمی از جمعیت جهان را در خود جای داده اند در حال فرو نشستن و نابودی هستند. رقابت در بین بخش ها برای مصرف آب روز بروز شدیدتر می شود.از دست رفتن منابع آبیاری به معنای پایان کشاورزی و تاثیر نامطلوب آن بر تولید غلات می باشد. سفره های آب زیر زمینی در کشورهای دنیا سالانه در حال پایین رفتن است. ایجاد سدها و منحرف کردن آب رودخانه ها بسیاری از رودخانه ها را خشکانده و مخزن سد ها تبخیر آب را به میزان 10 درصد ظرفیت ذخیره سازی افزایش داده اند.در کشورهای آسیایی از جمله در هند و پاکستان و ایران با ناپدید شدن دریاچه ها ، توسعه آبیاری کاهش یافته است و لایه های آبخیز زیر زمینی خشک گردیده اند.درگیری کشورها بر سر موضوع آب رئوس مذاکره سیاستمداران و تقسیم عادلانه آب میان شهرها و کشتزارها بیش از پیش دغدغه مدیران شده است.اکنون کمبود آب مرزهای محلی و منطقه ای و ملی را پشت سر گذاشته و به موضوعی بین المللی تبدیل شده است به نحویکه درگیری ها منازعات آینده در برخی نقاط دنیا را بیشتر منازعه بر سر آب می دانند.
کشور ایران در منطقه‌ای از دنیا قرار دارد که تحت تأثیر شرایط اقلیمی و زیست‌محیطی، منابع آبی آن روز به روز کاهش‌یافته و تأمین آب مورد نیاز صنعت، کشاورزی و حتی شرب مردم با مشکلات عدیده‌ای روبرو شده است. کشور ما با توجه به اقلیم خشک و نیمه‌خشک آن از آبهای شیرین بهره کمی برده است و با ادامه روند موجود استفاده از آب، بحران آب را با شدت بیشتری در سال‌های آینده خواهیم داشت. با توجه به برداشت بی‌رویه از آبهای زیرزمینی و افت حدود 20متری سطح آبهای زیرزمینی در کشور و کاهش بارش در معرض تنش آبی قرار داریم.
معادله بیلان آبی کشور حاکی از آن است که کشور از سال 1400 با توجه به افزایش جمعیت و میزان برداشت‌ها وارد تنش آبی خواهد شد. ایران در شرایط اقلیمی خشک و نیمه‌خشک قرار دارد. در ۵۰ سال اخیر دمای هوای کشور دو درجه افزایش داشته است و میزان بارش‌ها هر سال کاهش پیدا کرده است. پیش‌بینی می‌شود دوره‌های خشکسالی ادامه خواهند یافت. با در نظر گرفتن این شرایط، صرفه‌جویی در مصرف آب اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند که سرنوشت و آیندۀ تمام ایرانیان به آن بستگی خواهد داشت. خشکسالی باغ‌ها و مزارع در برخی از مناطق کشور ادامه دارد و در صورتی که اقدامی عاجل برای حل مشکل آب در کشور صورت نگیرد، بخش کشاورزی صدمات جبران‌ناپذیری خواهد دید . محدودیت منابع آب در کشورهای واقع در مناطق خشک و نیمه‌خشک، یکی از مهم‌ترین معضلات موجود در بخش کشاورزی است.
افزایش روزافزون جمعیت و بالا رفتن استانداردهای زندگی در بسیاری از کشورها موجب نیاز روزافزون به آبهای زیرزمینی برای مصارف مختلف کشاورزی، صنعتی و خانگی شده است. آبهای زیرزمینی به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع تامین‌کننده آب، با چالش‌های متفاوتی از جمله آلاینده‌های طبیعی و غیر‌طبیعی روبه‌رو است. آبهای زیرزمینی به دلیل استعداد آلودگی کمتر و همچنین ظرفیت ذخیره زیاد نسبت به آبهای سطحی به عنوان یک منبع مهم در منابع آب مورد توجه است.
در این شرایط فرهنگ مدیریت مصرف و بهره وری آب در ایران می تواند مسیر عبور از شرایط نوین کم آبی جهانی و حفظ منابع آب زیر زمینی و مصرف بهینه را با تدابیر فرهنگی برای مردم و مسئولین و دستگاه ها ، هوشیارانه تر نماید.
چالش های در پیش رو:
استفاده ناکارآمد راندمان پایش مصرف در بخش های کشاورزی و صنعتی
نبود هماهنگی بین سازمان ها
وضعیت نامطلوب تعمیرات و نگهداری
توزیع یکنواخت آب در طول مکان و زمان
افزایش تقاضای آب
محدودیت منابع آبی
تنزل کیفیت آب سفره های زیر زمینی
برداشت بیش از حد مجاز از سفره های آب زیر زمینی
پیشروی آبهای شور
دفع غیر صحیح فاصلاب های خانگی و پساب های صنعتی
بالا بودن هزینه های تامین آب جدید
رقابت شدید مصرف بین گروههای مصرف کننده آب
اتلاف آب در بخش کشاورزی
عدم مکانیزه بودن سیستم آبیاری
بهینه نبودن روش مصرف آب
اتلاف آب در شبکه توزیع
افزایش برداشت غیر‌کارشناسی و غیرقانونی از منابع زیرزمینی در بخش‌های مختلف
فقدان الگوی کشت مشخص در کشور
فقدان پوشش مناسب نهرها و شبکه های آبیاری و زهکشی
در اولویت بودن سد سازی برای مصارف آب شرب و تامین برق و مصارف شهری و صنعتی
عدم انطباق روش های آبیاری با شرایط آب و هوایی و اقلیمی
عدم تمایل بخش خصوصی به سرمایه گذاری در این بخش
کمبود دانش فنی
عدم آموزش لازم برای استفاده از سامانه های نوین آبیاری به کشاورزان
عدم مدیریت درست منابع آب (هم عرضه و هم تقاضا)
عدم اندازه گیری دقیق ذخایر آب
عدم وجود آمارهای دقیق
چاه‌های غیرمجاز
روان‌آب‌های آلوده شهری
عدم وجود قوانین لازم در جلوگیری از آلودگی خاک و آب
فقدان راهبرد و برنامه‌ریزی مناسب
فقدان دستورالعمل مشخص در زمینه استفاده از پساب‌ها و آبهای برگشتی
عدم آموزش عمومی و درک اهمیت منابع آب کشور.
عدم مدیریت مصرف بهینه یا به عبارتی دیگر بهبود راندمان مصرف آب
الگوی مصرف نامناسب آب در همه بخش ها
آبیاری نابهنگام
اتلاف و تبخیر آب در مناطق گرم و خشک
عدم مدیریت مصرف آب و بازیافت آن در صنعت
عدم بکارگیری فناوری‌های نوین در تصفیه و شیرین‌سازی آب و بازیافت پساب‌ها
عدم استانداردهای کمی و کیفی آب در صنعت
عدم سازگاری صنعت با تغییرات اقلیم در کشور
راهبرد فرهنگی:
دستیابی به تعادل نسبی در زمینه عرضه و مصرف آب یک اصل اساسی و ضروری است که این مهم جز با ایجاد یک نظام جامع مدیریت آب میسر نمی شود.نظام جامع مدیریت آب دو بخش اساسی دارد:
- مدیریت تولید و عرضه آب
- مدیریت تقاضا و مصرف آب
راهبرد فرهنگی در بخش مدیریت تقاضا و مصرف آب می تواند نقش خط مشی گذاری عمومی را با رویکرد فرهنگی تقویت نماید و با اصلاح باورهای سنتی عموم در این زمینه، منافع عمومی جامعه را حفظ نماید. بدون تردید فرهنگ و ارزش ها در تعیین رفتارهای انسانی نقش کلیدی دارند، فرهنگ در اشکال مختلف مانند سنت، زبان ،مذهب، هنر ،ادبیات ،موسیقی و … آشکار می شود و در ارزش هایی که جوامع آن را گرامی می دارند متبلور می شود. فرهنگ سبب درک انسان از جهان می شود و رفتار او را شکل می دهد. راهبرد فرهنگی مدیریت مصرف و بهره وری آب در کشور در چندین حوزه نیازمند تدابیر اساسی است:
در حوزه باورها و ارزش ها و نگرش ها
در حوزه سنت ها ورسوم و عادات
در حوزه هنجارها و رفتارها
در حوزه ابزارها و شیوه های عمل
در حوزه آموزش و هنر
تدوین: کارشناسان آینده پژوهی سایت فکرورزی
شماره های آتی ماهنامه جلا به موضوع فرهنگ و آینده آب توجه خواهد داشت.
