قیمت کتاب در ایران !
نویسنده: داوود سلیانچی
در دین مبین اسلام و کلام الله مجید کسب علم و دانش و به تبع آن، مطالعه و کتابخوانی از ارزش و اعتبار خاصی برخوردار است. مطالعه از آنجایی ارزش و اهمیت می یابد که معجزه پیامبر اکرم (ص) کتاب بوده و وحی الهی و پیام الهی در قالب کتاب بر مردم ابلاغ شده است و در این کتاب مقدس هم اولین آیاتی که بر پیامبر (ص) نازل شده با امر به خواندن و الفاظ علم و قلم همراه شده است.
» بخوان به نام پروردگارت که جهان را آفرید«
همان خدایی که انسان را از خون بسته به وجود آورد. بخوان که پروردگارت از همه بزرگوارتر است. همان پروردگاری که به وسیله قلم تعلیم داد. بدین ترتیب نقطه‌ی آغاز رسالت و دعوت اسلامی بر مبنای خواندن و مطالعه شکل گرفت و اعجاز اسلام، قرآن و راه رسیدن به آن مطالعه و تدبر در آن بود.
کتاب، به تعبیری زیبا، دوست و همنشین انسان است که در عین سکوت، دستاوردها و تجربیات بشری را بدون خِسّت در اختیار قرار می‌دهد. اما کتاب نیز، همچون هر فرآورده فکری بشری، دارای خوب و بد است.
کتابِ بد، یعنی کتابی که توانایی‌های انسان را در مسیر زشت و کج‌راهه تحریک می‌کند. کتاب بد همچون غذای مسمومی است که این جسم را از پای در می‌آورد و آن روح و دل و معنا را. کتابِ بد، همچون مواد مخدر است که این با ایجاد نشاطِ کاذب و کوتاه مدت، اراده و استعداد انسان را نابود می‌سازد و آن بال و پر پرواز انسان به سوی زیبایی‌ها و ملکوت عالم را در قبال لذّاتی گذرا، می‌سوزاند.
پیامبر اکرم (ص): اطاعت از فرمان الهی و پرستش ذات اقدس او بر اثر علم است ، خیر دنیا و آخرت در پرتو علم بدست می‌آید، و شرّ دنیا و آخرت از جهل و نادانی دامن گیر انسان می‌شود (بحار، جلد 1، ص 64).
حضرت علی (ع): در علم و ادب بکوشید چه آنکه عالم، عزیز و گران قدر است، اگر چه به خاندان بزرگی منتسب نباشد، اگر چه فقیر و بیبضاعت باشد، و اگرچه جوان باشد (شرح ابن ابی الحدید).
اگر از ما بپرسند سرانه مطالعه در کدام کشورها بیشتر است، شاید یک راست برویم سراغ نقشه اروپا و آمریکای شمالی تا پاسخ را بیابیم؛ ولی در واقعیت این گونه نیست. بر اساس آمار و مقاله‌ها و مستندات علمی، در کمال شگفتی، این هندی‌ها، تایلندی‌ها، چینی‌ها، فیلیپینی‌ها و مصری‌ها هستند که در زمینه کتاب خواندن، در بالای فهرست جهانی قرار دارند.
با وجوداین که آمار افراد اهل مطالعه در ایران، متوسط ارزیابی می‌شود، اما سرانه مطالعه کتاب (۱۶ دقیقه در شبانه‌روز) بنا به دلایل متعدد بسیار پایین است. اگر این رقم را با ارقام کشورهای دیگر مقایسه کنیم، باید گفت که وضعیت مطالعه در ایران تا رسیدن به کشورهای با سرانه مطالعه بالا در جهان بسیار فاصله دارد.
با وجود اهمیتی که در این اصطلاح برای کتابخوانی در نظر گرفته شده، اما آنگونه که باید توسط مسئولان مربوطه به این مقوله اهمیت داده نشده است؛ نه تنها در زمینه فرهنگ‌سازی کشور اقدامی صورت نگرفته، بلکه با عدم توجه به افزایش سرسام‌آور قیمت کتاب، امکان خرید آن از بسیاری از افراد کتابخوان گرفته شده است.
به‌رغم توجه به کسب‌وکار کتابفروشی طی سال‌های گذشته، همچنان کتاب‌فروشی‌ها به‌عنوان یکی از چالش‌های صنعت نشر از سوی مدیران و برنامه ریزان کشور معرفی می‌شوند. از مهم‌ترین مسائلی که می‌تواند عاملی برای ایجاد چالش‌ها و مشکلات کتاب‌فروشی‌ها باشد آن است که دید دقیق و روشنی نسبت به وضعیت وجود ندارد.
با توجه به شرایط سخت اقتصادی که ایرانیان با آن روبرو هستند، آنها به ناچار در مورد خرید بسیار انتخاب شده اند.
در مورد افزایش قیمت ها، قابل ذکر است که علیرغم تلاش های دولت برای مهار تورم دو رقمی ایران، این نرخ همچنان نسبتاً بالا است، به این معنی که همه تولیدکنندگان باید قیمت های خود را متناسب با هزینه های بالاتر افزایش دهند.
طی سال‌های گذشته، تحریم‌های بین‌المللی که بر سر برنامه هسته‌ای ایران اعمال شد، ناشران ایرانی را نیز تحت تأثیر قرار داد، زیرا کاغذ باکیفیت با تشدید کانال‌های واردات گران‌تر شد.
این تا حد زیادی به این دلیل بود که ایران همیشه برای پاسخگویی به تقاضای صنعت چاپ داخلی برای کاغذ به واردات متکی بوده است.
بر اساس گزارش انجمن صنفی فروشندگان کاغذ و مقوا، تولید داخل کاغذ به دلیل کیفیت پایین تنها می تواند ۲۵ درصد نیاز کشور را تامین کند. این مسائل بازار کاغذ را در کشور ما ناپایدار کرده است.
اگرچه قدرت خرید پایین مردم در سال‌های اخیر نقش غیرقابل انکاری در رکود بسیاری از صنایع ایران داشته است و بسیاری از ایرانیان تمایل زیادی به خرج کردن چیزهای غیر از کتاب دارند، زیرا به طور کلی فرهنگ مطالعه در کشور وجود ندارد. عدم فرهنگ کتابخوانی و تلاش ضعیف سازمان‌های فرهنگی دولتی برای رسیدگی به این موضوع را عامل وضعیت افتضاح صنعت نشر ایران است. و تیراژهای کمتر از 1000، قیمت کتابهای منتشر شده در ایران را بسیار بالاتر از سایر کشورها می‌کند، گفت: «در کشور ما، کتاب‌ها ممکن است سالها منتظر بمانند تا به فروش برسند، یعنی ناشران نیز باید منتظر بمانند. سالها برای جبران سرمایه خود.
قیمت کتاب‌ها هر ماه تغییر می‌کند و در هر تجدید چاپ قیمت ۲ برابر می‌شود. یکی از کتابهای ما به تازگی تجدید چاپ شده و قیمت آن به یک میلیون و ۲۰۰ هزار تومان رسیده، در حالی که قیمت دست دوم آن ۵۰۰ هزار تومان است. قیمت کتاب‌ها واقعا عجیب بوده و یکی از علل آن گرانی کاغذ است. من به عنوان کتاب‌فروش خودم نمی‌توانم کتاب بخرم.
کتابهای چاپ سال ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۱ پس از گذشت یک سال در اردیبهشت ۱۴۰۲ که نمایشگاه دولتی کتاب تهران برپا شد، قیمت‌های بسیار گزافی داشتند که باعث شد خواننده‌های صبوری هم که تمام سال را در انتظار اردیبهشت گذرانده بودند، اغلب دست‌خالی بمانند.
در بازار کتاب امسال میانگین شمارگان کتاب نه تنها افزایش نداشته که حتی برخی کتاب‌ها در دل نمایشگاه کاهش شمارگان داشتند و بقیه هم با قیمت بسیار بالاتری عرضه شدند.
اتفاقی که در این نمایشگاه به‌عنوان یک بازار عمومی کتاب افتاد و کمتر سابقه داشت، بالا رفتن قیمت کتاب‌ها از ماه پیش از آن یعنی فروردین به اندازه ۳۵ درصد بود که باعث شد خریداران کتاب فهرست کتابهای دلخواه‌شان را لاغر و لاغرتر کنند و بعد از نمایشگاه هم همان روند کسادی فروش کتاب‌فروشی‌ها ادامه یافت.
این‌که کتاب‌ها در همین بازه زمانی از سال قبل دست‌کم ۸۴ درصد گران‌تر شده‌اند، نکته‌ای است که این بار با گرانی مجدد در اردیبهشت پیوند خورد و خریداران کتاب را درگیر و سرگردان کرد.
به‌عبارت دیگر، میانگین قیمت کتاب براساس آمار رسمی اردیبهشت امسال به حدود ۱۱۵ هزار تومان رسید که در مقایسه با ماه پیش از آن ۳۵ درصد و در قیاس با دورۀ مشابه سال گذشته ۸۴ درصد گران‌تر شد.
الان کتابی را می‌توان در بازار دید که قیمت آن ۶۰۰ هزار تومان است، درحالی‌که همین کتاب نه یک سال قبل که تنها چند ماه پیش ۲۵۰ هزار تومان بوده است. ماه گذشته گزارشی منتشر شد که برخی کتابفروشها گفتند اگر به‌طور میانگین روزی ۲۰ مراجعه‌کننده داشتیم، دست‌کم ۱۰ نفر یعنی حدود ۵۰ درصد آنها کتاب می‌خریدند، اما اکنون این رقم به ۳۰ درصد رسیده است.
برخی کتابفروشها که با مصرف‌کنندگان این کالای فرهنگی ارتباط رودرو دارند، شرایط کنونی بازار کتاب را «وضعیت قرمز» توصیف می‌کنند و نگرانی و ناامیدی تنها جوابی است که در پرسش از چشم‌انداز این وضعیت ابراز می‌کنند.
تعطیلی خط تولید کارخانه اصلی کاغذ کتاب در ایران به دلیل قطع برق
بالا رفتن قیمت کتاب بیش از هر چیز به گرانی توقف‌ناپذیر کاغذ مربوط می‌شود، اما بخشی از ماجرا هم به مواردی دیگر ارتباط دارد؛ از زنجیره‌هایی پنهانی دست به دست کردن کاغذ گرفته تا شبکه‌های رانتی و تداخلات صنفی و مسائلی دیگر از این دست.
در هر حال، این بار وزن سنگین ضربه به قیمت و انتشار کتاب را «گرانی کاغذ» وارد کرده است. حالا در بازار کتاب کشور کتاب‌هایی وجود دارد که قیمت‌هایشان در مدت زمانی کوتاه بیش از دو برابر شده و برچسب‌های قیمت‌های جدید لایه‌لایه روی یکدیگر بر پشت جلد کتاب می‌چسبند و قیمت‌های بالاتر و دست نیافتنی‌تر را به رخ خوانندگان می‌کشند.
برخی کتابخوانهای حرفه‌ای می‌گویند حالا که قیمت‌ها ماه به ماه بالا می‌رود، دو حالت بیشتر ندارد یا از خرید کتاب دلخواه منصرف شویم و یا همان لحظه آن را به هر دردسری تهیه کنیم چون فردا برچسب تازه‌ای جلوی روی ما خواهد بود.
در این بازار نابسامان، کتابهای کپی و دزدی و فایل‌های اینترنتی آثار هم هستند که هرچند عمومیت ندارند اما به‌سهم خود آسیب بزرگی به صنعت نشر وارد کرده‌اند و ازجمله به‌طور غیرمستقیم بر افزایش قیمت‌ها هم اثر گذاشته‌اند.
کتابهای کپی و نسخه‌های افست با قیمت‌های کمتر پرمشتری شده‌اند و همین باعث شده نسخۀ اصل این آثار با شمارگان کمتر منتشر شود که طبعاً بر قیمت نهایی آن هم اثر می‌گذارد.
در بازار کتاب مثل پیاده‌روهای خیابان انقلاب تهران بازار این کتاب‌ها برای خودش شبکه یا شبکه‌هایی گسترده و به‌اصطلاح مافیایی پیدا کرده است. همه‌چور جنسی هم در آن پیدا می‌شود؛ از نسخه‌های سرقتی آثار مجاز پروفروش ناشران رسمی اما با قیمت کمتر گرفته تا آثاری که به‌دلیل سانسور یا اجازۀ انتشار ندارند یا وزارت ارشاد جمهوری اسلامی آنها به ردیف آثار توقیف‌شده فرستاده است.
یکی از آخرین کتاب‌فروشی‌هایی که در اواسط خرداد ۱۴۰۲ خبر تعطیلی آن منتشر شد، کتابفروشی دف در خیابان کریمخان است. این کتابفروشی چند ماهی در سال ۹۹ هم مجبور به متوقف کردن فعالیت خود شده اما توانسته بود بعد از چند ماه به فعالیتش ادامه دهد. حمیدرضا شعبانی مدیر انتشارات و کتابفروشی دف عوامل مختلف مانند افزایش اجاره‌بها و تورم موجب افزایش قیمت کتاب می‌شود، فروش کتاب با تخفیف‌های غیرمتعارف در فضای مجازی را از عوامل مؤثر در تعطیلی این کتابفروشی اعلام کرد. شهرکتاب قبا نیز در خیابان ناطق نوری که از سال ۹۰ فعالیت می‌کند، دیگر کتابفروشی است که مجبور به تعطیلی شده است. در این کتابفروشی بالغ بر سه هزار عنوان کتاب در دو حوزه بزرگسال و کودک و نوجوان را عرضه می‌کرد.
افزایش ۷۰درصدی قیمت کتاب درسی در سال 1402
رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی گفت: امسال متأسفانه میزان یارانه‌ای که برای کاغذ داده شده، پایین‌تر از سال‌های گذشته بوده است و به این معناست که اگر سال بعد با همین وضعیت پیش برویم، افزایش قیمت پشت جلد کتاب را بیشتر از سال‌های گذشته خواهیم داشت و این نگرانی جدی ماست. میانگین افزایش قیمت کتابهای درسی نسبت به سال گذشته حدود ۳۰ درصد است. حداکثر افزایش قیمت در دوره ابتدایی ۱۶ هزار تومان، متوسطه اول ۳۱ هزار تومان و متوسطه دوم به‌جز فنی و حرفه‌ای ۳۲ هزار تومان است و نسبت به سال گذشته هر کتاب ۲ هزار تومان افزایش قیمت داشته است.
نائب رئیس اول کمیسیون آموزش گفت: سازمان برنامه و بودجه هرساله یک عددی را به عنوان اعتبار لازم برای تهیه کاغذ چاپ کتابهای آموزش و پرورش در اختیار قرار می‌داده است و امسال بدون توجه به تورم و گرانی مبلغ مشابه گذشته را در بودجه امسال در نظر گرفته است و این مبلغ کفاف هزینه‌های مربوط به چاپ کتاب را نمی‌دهد.
احسان قاضی‌زاده هاشمی، عضو کمیسیون فرهنگی مجلس ایران، پیش از این درباره افزایش قیمت کتاب به باشگاه خبرنگاران جوان گفت: «کمبود کاغذ موجب گرانی قیمت کتاب هم شده است، این گرانی به نوعی بوده که ما شاهد تکثیر کتب در تعداد 50 تا 100 نسخه در نمایشگاه کتاب تهران بودیم که حتی نمی‌توان عنوان چاپ حرفه‌ای را روی آن قرار داد». «حدود سه سال پیش تیراژ کتاب در نمایشگاه کتاب دو تا سه هزار نسخه بود، اما اکنون به 100 عدد رسیده و این تنها به دلیل گرانی کاغذ و وجود سیاست‌های مدیریتی غیرشفاف است که توانسته چنین بلایی را بر سر بزرگترین واقعه فرهنگی در کشور بیاورد تا جایی که رهبری در قبال موضوع گرانی و کمبود کاغذ موضع‌گیری می‌کنند».
افزایش قیمت کتاب در یک سال گذشته موجب داغ شدن بازار کتب دسته دوم شده و مخاطبان بسیاری را با خود همراه کرده است؛ به طوری که قیمت کتب دسته دوم نصف قیمت چاپ جدید و حتی کمتر است و همین عامل می‌تواند خریداران بیشتری را جلب کند.
خرید کتابهای دست‌دوم، استفاده از پادکست‌های کتابخوانی، کتابهای صوتی که قیمت پایین‌تری دارند و کتابخوانهای الکترونیک ازجمله راه‌های جایگزینی است که برای کتاب‌خوان‌ها به آنها رو آورده‌اند. با این حال هنوز کتاب‌خوان‌هایی حرفه‌ای هم هستند که همچنان با هر قیمت کتاب می‌خرند و در مواردی به دوستان خود هم قرض می‌دهند. با این حال آن‌هایی که اصطلاحاً «خورۀ کتاب»اند، معمولاً اهل امانت دادن کتاب به‌مثابۀ دارایی ارزشمندشان نیستند، به‌خصوص حالا که برای خرید هر کتاب تازه باید بخش عمده‌ای از هزینۀ معاش خود را هم به آن اختصاص دهند.
اگر بخواهیم نگاهی به راه‌های قانونی‌تر برای تهیه کتاب در چنین شرایطی بیندازیم، باید از بستری با عنوان نشر الکترونیک یاد کنیم؛ بستری که برای بازار نشر ایران که عمدتاً به فعالیت سنتی خو کرده بود، فضایی جدید به‌شمار می‌آید. بررسی‌های انجام‌شده از سوی کارشناسان نشان می‌دهد که میزان علاقه ایرانی‌ها به استفاده از نشر الکترونیک، اعم از کتاب الکترونیک و کتاب صوتی، حداقل پس از شیوع کرونا و طی سال‌های اخیر رشد قابل‌توجهی داشته است. کنار این موضوع، باید از فرهنگ‌سازی و ایجاد اطمینان خاطر به ناشران نیز یاد کنیم؛ ناشرانی که عموماً در فضای سنتی نشر ایران کمتر به بسترهای جدید و فناوری‌های نو اعتماد می‌کردند، امروزه خود متقاضی عرضه کالای خود در چنین فضاهایی هستند.
در اولین ماه تابستان سال جاری ۹هزار و ۶۷۴ عنوان کتاب در کشور منتشر شده است که در مقایسه با ۸هزار و ۲۸ عنوان کتاب منتشر شده در بازه زمانی مشابه در سال گذشته ۲۱ درصد افزایش داشته است.
تعداد کتابهای منتشر شده در موضوعات علوم طبیعی و ریاضیات، فلسفه و روان‌شناسی، کلیات، تاریخ و جغرافیا، علوم اجتماعی، علوم عملی و کودک و نوجوان در مقایسه با تیر ماه سال ۱۴۰۱ به ترتیب افزایش ۴۵، ۳۳، ۲۸، ۲۰، ۱۶، ۱۵ و ۱۲ درصدی داشته‌اند.
ناشران استان تهران از مجموع کل کتابهای چاپ شده در این ماه ۶هزار و ۴۶۲ عنوان کتاب منتشر کرده‌اند که در مقایسه با تیر ماه سال گذشته افزایش ۱۹درصدی را تجربه کرده است. تعداد کتابهای منتشر شده از سوی ناشران در سایر استان‌ها با افزایش ۲۳درصدی در مقایسه با تیر ماه سال ۱۴۰۱ به عدد ۳هزار و ۲۱۲ عنوان کتاب رسیده است. در این ماه ناشران استان تهران در موضوعات ادبیات، کمک درسی، علوم اجتماعی، علوم عملی و کودک و نوجوان بیشترین آثار را روانه بازار نشر کرده‌اند و بیشترین آثار منتشر شده از سوی ناشران سایر استان‌ها به موضوعات ادبیات، دین، علوم اجتماعی، کودک و نوجوان و علوم عملی اختصاص پیدا کرده است.
در این میان وضعیت مادران و پدرانی تلخ‌تر است که با همۀ علاقه‌ای که به تهیۀ کتاب برای فرزندان‌شان دارند، حتی پرسش از خواندن کتاب هم آزارشان می‌دهد و می‌گویند وقتی گوشت و مرغ بچه‌ها را به‌سختی تهیه می‌کنیم، اصلاً چطور می‌توانیم به خرید کتاب تازه برایشان فکر کنیم.
