تفاوت سواد رسانه‌ای و سواد دیجیتال

جلسه اول آموزش سواد رسانه ای- مدرس دکتر محسن فردرو

تفاوت سواد رسانه‌ای و سواد دیجیتال

سواد رسانه‌ای (Media Literacy)

سواد رسانه‌ای عمدتاً بر تحلیل محتوا و پیام‌ها تمرکز دارد، فارغ از اینکه این پیام‌ها از چه کانالی (آنالوگ یا دیجیتال) به دست ما می‌رسند. ریشه‌های سواد رسانه‌ای به پیش از عصر دیجیتال بازمی‌گردد و در ابتدا به تحلیل روزنامه‌ها، رادیو، تلویزیون و تبلیغات چاپی می‌پرداخت.

ابعاد کلیدی سواد رسانه‌ای:

تحلیل انتقادی (Critical Analysis): توانایی ارزیابی پیام‌های رسانه‌ای از نظر صحت، سوگیری، اهداف پنهان و تکنیک‌های اقناع. این شامل پرسیدن سوالاتی مانند:

چه کسی این پیام را ساخته است؟ (منبع، انگیزه‌ها)

هدف این پیام چیست؟ (اقناع، اطلاع‌رسانی، سرگرمی، فروش)

چه کسی از این پیام سود می‌برد؟ (منافع مالی، سیاسی، اجتماعی)

کدام بخش از واقعیت حذف یا برجسته شده است؟ (کارت چیدن، سوگیری)

از چه تکنیک‌هایی برای تأثیرگذاری بر من استفاده شده است؟ (پروپاگاندا، توسل به احساسات)

شناخت بازنمایی (Understanding Representation): درک اینکه رسانه‌ها چگونه واقعیت را بازنمایی می‌کنند و چگونه این بازنمایی‌ها می‌توانند بر دیدگاه‌های ما نسبت به جهان، افراد و گروه‌های مختلف تأثیر بگذارند مثلاً کلیشه‌سازی‌ها

درک نقش رسانه در جامعه (Understanding Media’s Role in Society): آگاهی از تأثیر رسانه‌ها بر فرهنگ، سیاست، اقتصاد و روابط اجتماعی.

تولید محتوا (Media Production): توانایی تولید محتوای رسانه‌ای مسئولانه و آگاهانه، با درک اینکه چگونه پیام‌های ما می‌توانند بر دیگران تأثیر بگذارند. (البته این جنبه بیشتر به سمت سواد دیجیتال هم می‌رود.)

مثال‌های کاربرد سواد رسانه‌ای:

تشخیص تبلیغات پنهان در یک فیلم یا سریال.

تحلیل سوگیری یک گزارش خبری در مورد یک رویداد سیاسی.

درک اینکه چگونه یک پوستر تبلیغاتی قدیمی از تکنیک “توسل به احساسات میهن‌پرستی” استفاده می‌کند.

شناسایی اخبار جعلی (Fake News)، حتی اگر در یک روزنامه چاپی منتشر شده باشد.

سواد دیجیتال (Digital Literacy)

سواد دیجیتال بر دانش و مهارت‌های لازم برای استفاده مؤثر، ایمن و مسئولانه از فناوری‌های دیجیتال و پلتفرم‌های آنلاین تمرکز دارد. این مفهوم با ظهور اینترنت و فناوری‌های دیجیتال به وجود آمد و به چگونگی دسترسی، مدیریت، تحلیل و ایجاد اطلاعات در محیط دیجیتال می‌پردازد.

ابعاد کلیدی سواد دیجیتال:

دسترسی و مهارت‌های فنی (Access & Technical Skills): توانایی استفاده از ابزارهای دیجیتال (کامپیوتر، موبایل، نرم‌افزارها، اینترنت) برای دسترسی و مدیریت اطلاعات.

امنیت و حریم خصوصی آنلاین (Online Safety & Privacy): درک ریسک‌های امنیتی (بدافزار، فیشینگ)، مدیریت اطلاعات شخصی، و محافظت از خود در برابر تهدیدات سایبری.

پیدا کردن و ارزیابی اطلاعات آنلاین (Information Retrieval & Evaluation): توانایی جستجوی مؤثر اطلاعات در وب، و ارزیابی اعتبار وب‌سایت‌ها، منابع آنلاین و صحت اطلاعات دیجیتال.

ارتباط و همکاری دیجیتال (Digital Communication & Collaboration): استفاده از ابزارهای دیجیتال برای ارتباط مؤثر و همکاری با دیگران، با رعایت آداب دیجیتال (نتیکت).

خلق محتوای دیجیتال (Digital Content Creation): توانایی ساخت و به اشتراک‌گذاری محتوای دیجیتال (عکس، ویدئو، متن) با استفاده از ابزارهای مختلف.

سواد شهروندی دیجیتال (Digital Citizenship): درک مسئولیت‌ها، حقوق و قوانین مربوط به رفتار آنلاین، از جمله مقابله با قلدری سایبری، احترام به کپی‌رایت، و رفتار اخلاقی.

مثال‌های کاربرد سواد دیجیتال:

دانستن نحوه تنظیمات حریم خصوصی در یک شبکه اجتماعی.

تشخیص یک ایمیل فیشینگ و عدم کلیک بر روی لینک‌های آن.

استفاده مؤثر از موتورهای جستجو برای یافتن اطلاعات دقیق.

آگاهی از نحوه کار الگوریتم‌ها در شبکه‌های اجتماعی.

توانایی ادیت یک عکس یا ساخت یک ویدئوی ساده.

در دنیای امروز، مرز بین سواد رسانه‌ای و سواد دیجیتال به شدت کمرنگ شده است. اکثر پیام‌های رسانه‌ای که با آن‌ها سروکار داریم، در قالب دیجیتال منتشر می‌شوند. بنابراین:

برای تحلیل انتقادی یک پیام رسانه‌ای دیجیتال (سواد رسانه‌ای)، به مهارت‌های استفاده از ابزارهای دیجیتال نیاز دارید (سواد دیجیتال). مثلاً برای راستی‌آزمایی یک عکس جعلی (سواد رسانه‌ای)، باید بدانید چگونه از جستجوی معکوس تصویر (ابزار سواد دیجیتال) استفاده کنید.

برای استفاده مسئولانه از ابزارهای دیجیتال (سواد دیجیتال)، باید پیامدهایی را که محتوای تولیدی شما می‌تواند داشته باشد (سواد رسانه‌ای) درک کنید. مثلاً درک اینکه میم‌های طنزآمیز چگونه می‌توانند به پروپاگاندا تبدیل شوند (سواد رسانه‌ای) نیازمند مهارت تولید میم (سواد دیجیتال) است.

به بیان ساده:

سواد رسانه‌ای = “چه چیزی” و “چرا” پیام‌ها را تحلیل کنیم.

سواد دیجیتال = “چگونه” از ابزارهای دیجیتال برای دسترسی، مدیریت و ایجاد پیام‌ها استفاده کنیم.