پروفسور محمّدحسن گنجی- پدر علم جغرافیا و پدر علم هواشناسی ایران
در روز پدر ، هیچکس سراغی از این پدر نگرفت!
✍️حسین افضلیان – بیرجند
پنجشنبه، “روز پدر” بود و من؛ صبح جمعه، برابر قراری که با خود گذاشته‌ام به سراغ آرامگاهش رفتم تا به او که خود را به مردن زده است ادای احترام کنم و فاتحه‌ای بخوانم.
از آنجائیکه یقین دارم روحش در جوار رحمت حضرت باری آرامش یافته و متعالی است، رفتم تا به بهانه حضور بر مزارش خود را به تعالی و آرامش او گره بزنم. این جمعه برای رفتن مصمم‌تر بودم، چرا که هم جمعه بود و هم ایام بزرگداشت مقام والای پدر!
در شهرم بیرجند رسم است که مردم در روزهای آخر هفته بیش از هر زمان دیگری به سروقت مزار پدر و مادر درگذشته خود می‌روند. مگر نه اینکه او نیز یک پدر بود؟ پدر علم جغرافیا، پدر علم هواشناسی، پدر بزرگترین دانشگاه شهرم که خود نیز دانش آموخته آن دانشگاهم؟!
زعمای شهر چند سال پیش او را در شهرش و در بوستانی که به نامش کرده بودند به آغوش خاک سپرده و به پاس این عالِم نوازی‌شان احساسات جامعه سراسر احساسی ما را به نفع خود برانگیخته، فیس و افاده‌ها فروختند، تحسین‌ها شدند و رفتند و دیگر هرگز به سراغش نیامدند چرا که دیگر کارشان با او تمام شده بود!!
عجبا که او پدر هیچ فرزندی از صلب خود نبود اما در دامان پر مهر خود و همسرش بیش از ده، پانزده کودک را به ثمر رسانده بود. با آنکه از ایشان هم دیگر بر مزارش خبری نیست، اما یقین دارم در هر کجای ایران که باشند به یاد بزرگی و صلابت پدرانه‌اش هستند.
عکس نویسنده با پروفسور گنجی
او فرزندان دیگری هم دارد که بیشمارند! همه دانش آموختگان دانشگاه این شهر و همه دانش آموختگان علم جغرافیا در این کشور، دانسته و ندانسته فرزند اویند و فرزندِ فرزندان او !! اما دریغا از آنها هم که «هستی شان ز هستی اوست» نیز دیگر خبری نیست!
با خود گفتم: شاید باور ندارند که فرزند اویند و برکشیده خوان گسترده علم و دانشش؟! بی اختیار به یاد شعری از مهدی فرجی افتادم که ای کاش زمزمه مداوم لبهایمان باشد و باور همیشگی قلبهایمان:
پدر ای وجودم از تو
قدرت و توان گرفته
ای که از دم نفسهات
هستی من جان گرفته
پدر ای که از تو جاری
خون زندگی تو رگهام
ای که از نور دو چشمات
نور زندگی به چشمام …
به یادم آمد که او را «پدر هواشناسی ایران» و «مرد سال هواشناسی جهان» نیز نامیده‌اند و همچنین «پدر دانشگاهی در شهرم» که آن را اداره کرد تا گهواره‌ای باشد برای پروراندن جان و خرد جوانان این خطه محروم و دورافتاده از مراکز قدرت سیاسی و اقتصادی آن روزگار، و محملی گردد برای تحصیل دانش جویان بیشمار همه اعصار. اما صد افسوس که نه در این روز و نه در هیچ روز دیگری دل هیچکدام از اینان هوای پدر هواشناسی ایران را نمی‌کند تا لحظاتی ولو اندک بر مزارش حضور یابند!
ای دریغ از این همه غفلت و قدرناشناسی ما دانش آموختگان بیشمار!
در پیرامون مزار غبار گرفته‌اش تنها برگ‌هایی از درختان فرو افتاده بودند، برگ‌هایی پلاسیده از رطوبت باران روزهای اخیر که کسی آنها را نرفته بود!
بر مزار پروفسور محمّدحسن گنجی که «گنج پنهان» شهرمان را در خود دارد درودی فرستادم و گذشتم درحالیکه به یاد بزرگی‌اش این شعر پروین اعتصامی را که به یاد پدرش سروده بود، با خود نجوا می‌کردم:
پدر آن تیشه که بر خاک تو زد دست اَجل
تیشه‌ای بود که شد باعث ویرانی من
مَه گردون ادب بودی و در خاک شدی
خاک، زندان تو گشت، ای مَه زندانی من
آن که در زیرِ زمین، داد سر و سامانت
کاش می‌خورد غم بی سر و سامانی من
گل و ریحانِ کدامین چمنت بنمودند؟
که شکستی قفس، ای مرغ گلستانی من
گنج خود خواندیم و رفتی و بگذاشتیم
ای عجب، بعد تو با کیست نگهبانی من؟
سایت فکرورزی: قابل ذکر است خاطرات و زندگی پروفسور گنجی در زمان حیات ایشان در دو برنامه 45 دقیقه ای دیدار با فرزانگان به تهیه کنندگی و کارگردانی محسن فردرو ضبط شده و در اختیار علاقمندان قرار گرفته است. علاقمندان می توانند برای آگاهی از زندگی نامه ایشان فایل صوتی و تصویری آن برنامه را از آرشیو شرکت رسانه ای سروش درخواست نمایند.
محمدحسن گنجی، در ۲۱ خرداد سال ۱۲۹۱ خورشیدی در بیرجند به دنیا آمد. پس از پایان تحصیلات مقدماتی در مدرسهٔ شوکتیهٔ بیرجند، وارد دارالمعلمین عالی تهران شد و در رشتهٔ تاریخ و جغرافیا به دریافت درجهٔ کارشناسی نائل گردید. سپس به‌عنوان دانشجوی برگزیده به اروپا اعزام شد و در دانشگاه ویکتوریا، منچستر انگلستان به تحصیل ادامه داد و در سال ۱۳۱۷، لیسانس تخصصی خود را در جغرافیا اخذ کرد.
وی بار دیگر، در سال ۱۳۳۱، با استفاده از بورس تحصیلی عازم ایالات متحدهٔ آمریکا شد و دکتری خود را در رشتهٔ جغرافیا، از دانشگاه کلارک دریافت کردو پس از بازگشت به ایران، در دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد و با درجهٔ استادی در سال ۱۳۵۸ بازنشسته گردید. بااین‌حال، وی هیچ‌گاه دست از کار نکشید و از سال ۱۳۶۴ همکاری خود را با مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی آغاز نمود. از سال ۱۳۷۰ به‌عنوان مشاور رئیس دانشکدهٔ علوم زمین با دانشگاه شهید بهشتی همکاری داشت.
وی، علاوه بر مدیریت گروه جغرافیا، ریاست دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی و معاونت دانشگاه تهران، پیش از انقلاب ایران، ریاست ادارهٔ کل هواشناسی ایران و ریاست هواشناسی منطقهٔ آسیا را نیز بر عهده داشته و عضو کمیتهٔ اجرایی سازمان هواشناسی جهان بود.
سال و محل تولد: ۱۲۸۹، بیرجند
وفات: ۱۳۹۱
محمدحسن گنجی استاد دانشکده ادبیات و علوم انسانی، بنیانگذار دانش جغرافیای نوین و هواشناسی، رئیس هواشناسی ایران، رئیس هواشناسی منطقه آسیا و عضو کمیته اجرایی سازمان هواشناسی جهان است.
او در رشته تاریخ و جغرافیا دارالمعلمین عالی به تحصیل پرداخت. وی سپس به همراه دانش‌آموختگان دانش‌سرای عالی برای ادامه تحصیل عازم فرانسه شد. ایشان دلیل گرایش به جغرافیا و به ویژه هواشناسی را رویداد خشکسالی و سیلی می‌داند که در روزگار کودکی و نوجوانی در زادگاهش اتفاق افتاده و به روستاییان آسیب غیرقابل جبرانی وارد کرده است. آن استاد پس از بازگشت به ایران به عنوان دبیر در دانشکده ادبیات و دانش‌سرای عالی به تدریس جغرافیا پرداخت. بعد از آن به آمریکا رفت و درجه دکتری در جغرافیا را اخذ نمود. خاطره‌نویسی بخش جدایی‌ناپذیر زندگی استاد گنجی است و دارای حدود ۴۰ تا ۵۰ جلد کتابچه است که رویدادهای روزانه زندگی خود به‌سان شرح مسافرت‌های داخلی و خارجی و مشارکت‌هایش در کنگره‌ها و همایش‌های علمی بین‌المللی و برخورد با شخصیت‌های علمی را در آن به نگارش درآورده است. با کوشش‌های دکتر گنجی، ارزش هواشناسی و سودمندی آشکار شد تا جایی که امروزه سازمان هواشناسی ایران یکی از بزرگ ترین دستگاه‌های علمی در سطح ملی و بین المللی به شمار می‌رود.
مدیریت گروه جغرافیا، ریاست دانشکده ادبیات و علوم انسانی و معاونت دانشگاه تهران، ریاست اداره کل هواشناسی ایران و ریاست هواشناسی منطقه آسیا نیز از جمله مسئولیت‌هایی است که آن جغرافی‌دان برجسته بر عهده داشته است. پدر علم جغرافیای ایران، در کمیته رهبری اطلس اقلیمی ایران و در کمیته اجرایی سازمان هواشناسی جهان عضویت داشت. همچنین مشاور رئیس سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح و مشاور دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی نیز بود.
«اطلس اقلیمی ایران» حاوی نقشه مناطق محیط زیست ایران، نقشه کویرها، نقشه تالاب‌های ایران، نقشه شبکه رودخانه‌ای ایران، نقشه پراکنش بارندگی و نقشه جنگل‌ها است. جغرافیا در ایران از دارالفنون تا انقلاب اسلامی، تاریخچه جغرافیا در جهان اسلام، نامه‌هایی از قهستان و تاریخ جغرافیای اسلامی از آثار آن جغرافی‌دان نامی است.
در سال ۲۰۰۱ از سوی سازمان جهانی هواشناسی، دکتر محمدحسن گنجی به عنوان دانشمند برتر جهان و دانشمند سال هواشناسی معرفی شد. در بیست و نهمین کنگره اتحادیه بین‌المللی جغرافیایی در کره جنوبی در سال ۲۰۰۰ نیز به عنوان یکی از ۱۵ جغرافی‌دان برجسته جهان معرفی شد و از سوی سازمان هواشناسی جهانی، جایزه علمی سال را دریافت نمود.
استاد روانشاد دکتر محمد حسن گنجی، بنیانگذار دانش هواشناسی و سازمان هواشناسی کشور به دانشمندان ایرانی که دستاوردهای آموزشی و پژوهشی برجسته در زمینه های دانش و فناوری ژئوفیزیکی داشته است و به منظور بزرگداشت مقام و خدمات ارزنده ایشان به علم هواشناسی کشور، جایزه دکتر محمد حسن گنجی توسط انجمن ژئوفیزیک ایران ایجاد شده است.
