نگاهى نقد گونه به آموزش و پرورش – دکتر على اكبر شعارى نژاد

« تمدن و فرهنگ هر ملت را از چگونگى توجه آن به آموزش و پرورش مى‏توان دريافت »

آموزش و پرورش (يا كلمه جامع تربيت)، كه در «كوشش براى تغيير و تبديل وضع موجود به وضع مطلوب زندگى آدمى» خلاصه مى‏شود، براى امروز، مخصوصاً براى افراد، هنگامى مؤثر و موفق خواهد شد كه:

خرد را جانشين احساسات كنيم، كه در حوزه‏آموزش و پرورش همين كه احساسات از در وارد شد عقل از پنجره خارج مى‏شود و اين حكم در همه مراحل آموزش و پرورش صادق است و بايد مراعات شود: در برنامه‏ريزى، تصميم‏گيرى‏هاى اجرايى، مراحل تدريس و…

آموزش و پرورش را «عيب‏ياب» بدانيم نه «عيب‏پوش» يعنى در حوزه آموزش و پرورش، تعارف و تملق راه ندارد و يا نبايد داشته باشد زيرا عمل تعارفى يا تملق‏آميز حتماً از صداقت خالى و عارى خواهد بود و بنابراين، نمى‏توان به اثربخشى مثبت آن اميدوار شد.

از سوى ديگر، وظايف عمده و اساسى آموزشى و پرورشى عبارتند از:

الف) ايجاد يا آموختن آنچه كه شخص نمى‏داند يا ندارد.

ب) تكميل يا كامل ساختن آنچه كه شخص، ناقص مى‏داند يا كمبود دارد.

پ) اصلاح يا برطرف ساختن معايب يا نادرستى هايى كه شخص در فكر، معلومات يا مهارت‏ها دارد و توفيق در درست انجام دادن وظايف مذكور، بدون كشف درست و دقيق كمبودها درشخص يا گروه غيرممكن است.

شايد به همين سبب است كه وجود حواس سالم و فعال و دقيق و تيز را از جمله شرايط معلمان و مديران آموزشى مى‏شمارند.

تفّكر تأملّى را جانشين تفّكر تخيّلى كنيم؛ كه تفكّر تأملّى، عميق و پرمحتواست.

تفكّر انتقادى را جانشين تفكّر بى‏طرفه يا تفكّر سفارشى كنيم زيرا در تفكر انتقادى است كه ما مى‏توانيم ديده‏ها و شنيده‏هاى خود را به درستى تحليل، تعليل و احياناً تبيين كنيم. تفكر انتقادى است كه ما را به اين واقعيّت راهنمايى مى‏كند كه: هم‏چنان كه سخنان درست و زيبا را اشخاص مى‏گويند، سخنان نادرست و زيبا را هم اشخاص مى‏گويند؛ و يا همان‏طورى كه سخنان درست و زيبا را در كتاب‏ها يا ساير نشريه‏ها مى‏نويسند، سخنان نادرست و نازيبا را هم در كتاب‏ها يا نشريه‏ها مى‏نويسند. پس ناگزيريم، مخصوصاً در ميدان آموزش و پرورش، در همه آنهايى كه مى‏خواهيم يا مى‏شنويم دقيقاً و نقّادانه بينديشيم و صرفاً چون فلان شخص محترم نوشته يا گفته است نپذيريم.

تفكر خلّاق را جانشين تفكر تقليدى كنيم. علم و فلسفه و هنر، يا به طور كلى تمدن و فكر، بدون ترديد، آفريده ذهن‏هاى كنجكاو و خلاق هستند. اگر ما خود را مقيّد كنيم به اين كه از خطّ والدين و معلمان خود خارج نشويم، و هم‏چنان باشيم كه پيشينيان ما بودند، آن‏چنان بينديشيم كه بزرگان ما مى‏انديشند يقيناً نه تنها خود گرفتار جمود و ركود فكرى ونتيجتاً عقب‏ماندگى علمى و فلسفى و هنرى خواهيم شد، بلكه فرزندان و محصلان خود را نيز به همين مصيبت گرفتار خواهيم كرد كه متأسفانه، لااقل در كوتاه مدت، درمان‏پذير نيست. پس، بايد هميشه به بهتر و برتر از آنچه هست بينديشيم و بازانديشى و فراترانديشى را وظيفه و ويژگى انسانى خود تلقى كنيم. والدين و معلم خلّاق مى‏توانند فرزند و محصل خلّاق بارآورند.

خلّاق بارآوردن، برخلاف تصور بعضى‏ها، چندان هم سخت نيست و كافى است كه آزادى و موقعيت مساعد را دو شرط اساسى خلاقيت بدانيم، بپذيريم، و به وجود آوريم چه در خانه و چه در مدرسه.

…

راهنمايى …روشمند را جانشين پند و اندرز كنيم.

فرق عمده راهنمايى با نصيحت كردن اين است كه دومى عمدتاً با تجربه‏هاى شخصى و انفرادى متّكى است؛ در صورتى كه راهنمايى اساساً بر يافته‏هاى علمى و شناخت‏هاى مبتنى بر آنها متكى است و اگر شخص راهنما هم به پند و اندرز مراجعان خود بپردازد گوييم «ناصح» يا «اندرزده» است نه راهنما. بنابراين، نتيجه راهنمايى تقريباً قابل اعتماد است در صورتى كه به پيامدهاى پند و اندرز نمى‏توان زياد اميدوار شد.

واقع‏بينى را جانشين خوش‏بينى و بدبينى بيمارگونه كنيم.

آموزش و پرورش، فرآيندى است كه ذاتاً بايد واقع‏بين باشد و به واقعيت‏ها بپردازد؛ و در غيراينصورت، به هدف مطلوب، كه تغيير رفتار و تبديل وضع موجود (غيرمطلوب) به وضع مطلوب مى‏باشد، نخواهد رسيد. هرگز نمى‏توان واقعيت‏ها را با ذهنيات تغيير داد و خوش‏بينى يا بدبينى هم هرگز مشكلى را حل نخواهد كرد جز اين كه در آمادگى شخص براى حل مشكل مؤثرند. براى اين منظور، بايد «ديدن» را جانشين «شنيدن» كنيم يعنى هرگز به آنچه خود مى‏توانيم و ضرورت دارد ببينيم به شنيدن از ديگران اكتفا نكنيم تا واقعيت را عيناً دريابيم زيرا ذهن آدمى، به طور طبيعى، در آنچه احساس مى‏كند، مى‏بيند، مى‏شنود،… دخالت مى‏كند و نتيجتاً شخص نمى‏تواند عين آنچه را كه ديده يا شنيده است نقل كند. پس ما ناگزيريم خود ببينيم. از اين رو، ديدن و شنيدن يا نگاه كردن و گوش دادن را «مهارت» تلقى مى‏كنند كه مستلزم يادگيرى هستند.

…

آموزش و پرورش يا تعليم و تربيت را فرآيند «واحدى» بدانيم به جاى آنكه آن را دو امر يا فرآيند متفاوت تصور كنيم و حتى به تقدّم و تأخر ميان آنها قايل باشيم و براى هركدام سازمان يا تشكيلات ادارى ويژه‏اى به وجود آوريم. خداوند متعال هر فرد آدمى را «واحد» حتى «واحد بى‏همتا» آفريده است و معلم با اين «واحد»ها سروكار دارد نه با روح (ياروان) و جسم (يا بدن) آنها. معلم براى تغيير رفتار (به شكل ايجادى، اصلاحى، تكميلى) تلاش مى‏كند و رفتار از كلّ «واحد»، يعنى فرد سرمى‏زند و به همه اعمال او اطلاق مى‏شود.

تغيير و تحول را كانون يا «قلب» آموزش و پرورش بدانيم.

آموزش و پرورش، در عين حال كه تغييردهنده است و جز آن، هدفى ندارد خودش نيز پيوسته در حال تغيير و تحول است چون آدمى مدام تغيير مى‏يابد. بنابراين، نمى‏توان (و نبايد) انسان امروز را، همانند انسان گذشته، تربيت كرد كه انسان معاصر ويژگى‏ها و نيازهايى دارد كه انسان گذشته نداشت. و نيز صرفاً تجربه گذشته را نمى‏توان (ونبايد) شرط كافى موفقيت در آموزش و پرورش تلقى كرد كه در امر تعليم و تربيت، تجربه قديمى بدون بازانديشى در آن كفايت نمى‏كند و شايد هم عامل ركود باشد.

يادگيرى معلم را بر يادگيرى محصل مقدم بشماريم.

براى معلمى «حدّكفايت» معلومات وجود ندارد و نمى‏توان حتّى بالاترين مقطع تحصيلات رسمى را براى «معلم مؤثر» شدن مشخص كرد و آن را كافى پنداشت. معلم، با توجه به فرآيند زندگى انسان، ناگزير است مدام ياد بگيرد و به بازانديشى و فراتر انديشى بپردازد كه در اين صورت، مى‏تواند محصلانش را به «آموختن» برانگيزد. تا معلم خودش ياد نگيرد و مطالعه مداوم نداشته باشد ناگزير است محصلان را از يادگيرى معذور دارد! پس، سازمان مسؤول آموزش و پرورش رسمى كشور بايد پيش از اين كه به محصلانش بينديشد و برنامه‏ريزى كند براى معلمانش فكر كند و براى افزايش معلومات و راهنمايى شغلى ايشان برنامه‏ريزى كند.

همه مقاطع تحصيلى يا آموزشى را «مدرسه» تلقى كنيم كه معمولاً سه نوع مدرسه بيشتر نداريم: دبستان، دبيرستان، دانشگاه.

فاصله‏هاى مصنوعى و زيانمند ميان مقاطع تحصيلى را از بين ببريم زيرا كه همه آنها هدف واحدى را دنبال مى‏كنند و آن «شهروند» سالم و مؤثر بارآوردن است. هميشه اين واقعيت مهم در فرهنگ خود را در نظر داشته باشيم كه هريك از مقاطع آموزشى: دبستان، دبيرستان، دانشگاه، ارزش ويژه خود را دارد و نمى‏توان (نبايد) به يكى از آنها ارجحيّت بيشترى را قايل شد.

مدارس (دبستان، دبيرستان، دانشگاه) را به شكل «مدارس كيفى» در آوريم تا اشخاص يا شهروندان با كفايتى بارآوريم. فراموش نكنيم كه «تحصيل كردگان» يا «فرهيختگان» ما همان خواهند شد كه مدارس شان هستند؛ و جامعه ما همان خواهد شد كه فرهيختگانش هستند.

مدرسه «كيفى» يا مدرسه‏اى كه به كيفيت مى‏پردازد مدرسه‏اى است كه تنها به عده محصلانش آموزشى اكتفا نمى‏كند، بلكه افتخارش به اين است كه فارغ التحصيلان آن، شهروندانى هستند حساس، فعال و خلاق كه از علم و توانايى و محبت با هم برخوردارند…..

اين واقعيت را بپذيريم كه نيازهاى روز جامعه، نظام و روش و محتواى آموزش و پرورش كشور را تغيير مى‏دهند نه گرايش اشخاص توسط و توصيه افراد. آموزش و پرورش به كل جامعه تعلّق دارد و سرمايه‏گذار آن، جامعه است. پس، جامعه است كه بايد (وحق دارد) بگويد به چه نوع شهروندانى نياز دارد كه مدارس (دبستان، دبيرستان، دانشگاه) بايد تربيت كنند. و اگر قرار باشد در حوزه آموزش و پرورش هم تابع و متبوعى تعيين كنيم ناگزيريم بگويى مدارس، عمدتاً، تابع جامعه هستند نه برعكس.

بپذيريم و عملاً نشان دهيم كه آموزش و پرورش رسمى كشور، مسؤوليت همگان است نه مقام‏هاى خاص؛ و براى مؤثر و باور ساختن آموزش وپرورش، همه افراد جامعه بايد مسؤولانه و فعّالانه در آن شركت كنند. در غيراين صورت، يقيناً خواهند لنگيد و هرگز سر وسامان پيدا نخواهد كرد اگر چه بهترين برنامه‏ها و آخرين تكنولوژى آموزشى را هم داشته باشيم.

…

انسان ماندن و انسانى رفتار كردن را شرط ضرورى معلمان و محصلان بدانيم.

ما معلمان بايد همزمان بدانيم و بتوانيم و از محبت متقابل برخوردار باشيم و اين سه خصوصيت را در خويشتن و محصلان خود تقويت كنيم كه هر كدام از «دانستن»، «توانستن» و «محبت ورزيدن» بدون ديگرى اَبْتَرْ خواهد بود يعنى نه تنها مشكلى را از فرد و جامعه حل نخواهد كرد، بلكه به احتمال زياد، بر مشكلات موجود هم خواهد افزود.

….

از انديشيدن و آموختن و تغييردادن و تغيير يافتن نهراسيم كه چنين ترس هايى از جمله مهم‏ترين و مؤثرترين عوامل ركود و جمودند. مدير يا رهبرى كه نتواند بينديشد، ياد بگيرد، معرفت موجودش را براى حلّ مسايل روز كافى بداند، و آمادگى تغييريافتن و تغيير دادن را دارا نباشد يقيناً موجب عقب ماندگى خواهد شد.

كسى مى‏تواند تغيير بدهد كه:

– خودش بتواند تغيير يابد،

– بداند چه چيز را و چرا تغيير مى‏دهد،

– بداند چگونه تغيير بدهد،

– بداند تغيير پيدا شده را چگونه ارزشيابى كند،

– و چگونه تغيير مطلوب را تقويت كند…..