برات ؛ میراثی معنوی از عهد باستان – حسین افضلیان

برات ؛ میراثی معنوی از عهد باستان

حسین افضلیان

بیرجند – اردیبهشت ۱۳۹۶

قرن های متمادی ست که مردم معناگرای بخش وسیعی از فلات ایران به ویژه خراسان بزرگ همه ساله در طی روزهای دوازدهم تا چهاردهم شعبان با برگزاری مراسمی معنوی با عنوان «برات» یاد و خاطره عزیزان از دست ‌رفته را گرامی داشته و به یاد مردگانِ خود خیرات می کنند.

سنت حسنه چراغ برات با قدمتی هزار ساله که در سه شب و روز یازده تا چهاردهم شعبان در خراسان بزرگ برگزار می گردد، ریشه دینی نداشته و در دوران حضور اسلام در ایران مورد تأیید پیشوایان دینی قرار نگرفته است اما این سنت حسنه متعلقِ به ایران باستان به سبب عجین شدن با دین مبین اسلام تاکنون هیچ مخالفتی را از سوی مراجع دینی برنینگیخته است.

ایرانیان مسلمان شده به خصوص در قرون سوم و چهارم هجری تلفیق شیرین و موفقی از باورهای ایرانیِ پیشین و اسلامیِ پسینِ خود ساختند، بدین گونه که هزار سال پیش در خراسان بزرگ، عید یا مراسم “لیلة البرات” یا “لیلة الصّک” را در چهاردهم شعبان با همان رسوم و آئین ایرانی – زرتشتی اما با توضیح و توجیه اسلامی تدارک دیده و برگزار می کردند.

ابوریحان بیرونی دانشمند بزرگ ایرانی نیز در این باره می گوید: «سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم این ماه ایام البیض نام دارد و شب پانزدهم این ماه شبی بزرگ است و لیلةالصّک و لیلةالبرات نام دارد، و عوام مردم بر این عقیده اند که صورت افرادی را که در آن سال قرار است بمیرند، خداوند در آن شب به ملک الموت نشان می دهد.»

گر چه آیین برات مانند بسیاری از رسوم کهن آریایی آن گونه که باید مورد کنکاش قرار نگرفته، ولی اسناد و مدارکی وجود دارد که ثابت می کند این آیین زرتشتی در گذر زمان رنگ اسلامی به خود گرفته، در فرهنگ دینی ما ورود یافته و همچنان نیز این سنت حسنه با جلای اسلامی در ایران زمین و بخش هایی از افغانستان، تاجیکستان و شبه قاره هند وجود دارد.

ایرانیان از دیرباز برای رفتگان خود احترام خاصی قائل بوده و سعی نموده اند که ارواح آنان را از خود راضی نگاه دارند. لذا بر اساس همین نگرش، مراسمی برای شادی روح آنها در جای جای ایران زمین برگزار می کرده اند.

ایرانیان باستان اعتقاد داشتند که ارواح درگذشتگان در ابتدای سال به زمینی‌ها سر می‌زنند بنابر این در اواخر اسفند و اوایل فروردین برای پذیرایی از فروردگان یا ارواح درگذشتگان خود با روشن کردن فانوس و نظافت منازل آماده پذیرایی می‌شدند.

هم اکنون نیز این سنت حسنه کماکان در بین مردم استان تهران و برخی دیگر از استانهای کشور در آخرین جمعه از ماه اسفند و در استانهای گیلان، آذربایجان و یزد نیز در آخرین جمعه ماه رجب برگزار می گردد.

در کرمانشاه، کردستان و برخی از نواحی غربی ایران، آخرین شب سال را “شب برات” دانسته اند و در اصفهان با وجودی که روزهای ۱۳ تا ۱۵ شعبان را برات می نامند اما در آخرین شبِ جمعه سال و یا در نخستین جمعه سال نو به گورستان ها رفته و غذا و پوشاک توزیع می کنند.

اما در خراسانِ بزرگ این مراسم در طی روز‌های دوازدهم تا چهاردهم شعبان و با برگزاری مراسم مذهبی ویژه ای با عنوان «چراغ برات» و با هدف یادآوری عزیزان از دست رفته، با شکوه و گستردگی خاصی برگزار می گردد.

دامنه این رسم آن چنان گسترده است که به ماه شعبان در این منطقه “ماه برات” نیز می‌گویند.

برات در خراسان مصداقی بر اعتقاد به اصل معاد است که مردم این خطه با انجام اعمال مخصوصی به استقبال آن می‌روند، این مراسم به مدت سه روز و با عناوین مختلفی برگزار می‌شود و مردم هر روز آن را با بزرگداشت قشر خاصی از مسلمانان برگزار می ‌نمایند…..